زبانهای افغانستان
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
افغانستان از دیرباز گذرگاه و محل برخورد و آمیزش قومهای گوناگون بوده‌‌است. تجمع تشكل‌های نژادی - قومی در این سرزمین، شكل مخصوصی به ساختار اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن داده‌‌‌‌‌‌است. این اقوام به زبان‌ها و تلفظ های گوناگونی كه به ۳ يا ۴ خانواده از زبانهای عمدۀ هندوایرانی، اورالى - آلتایی، دراویدی و احیاناً سامى تعلق دارند، صحبت مى‌كنند زبان رسمی مردم افغانستان دری و پشتو، هر دو از شاخهٔ آریائی میباشد .و در قانون اساسی جدید افغانستان نیز، هر دوی این زبانِ رایج، به عنوان زبانهای رسمی پذیرفته شده‌است. بیش از نیمی از مردم افغانستان به زبان دری صحبت میکنند صرف دارای لحجه مختلف دارند.، درحدود %۳۵ جمعیت به زبان پَشْتو، سخن مى‌گويند همچنان مطابق به قوانین افغانستان در ولایت‌هایی که بیش از دوسوم مردم آن تکلم زبانی دیگر کنند، آن زبان به عنوان زبان رسمی سوم تلقی می‌شود.
متکلمین زبان دری، مردمان تاجیک، هزاره، چهار ایماق و قزلباش هستند که عمدتا در مناطق غربی، شمالی و مركزی کشور زیست میکنند. زبان فارسی در نگارش‌های رسمی دولتی افغانستان با نام زبان دری یاد می‌شود، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام "فارسی" می‌شناسند لهجه‌های مختلفی اززبان دری در افغانستان متداول است. از جمله هزارگی، هراتی، کابلی و.... گویش فارسی متداول در هرات، بادغیس و فراه که تحت نام لهجه هراتی شناخته می‌شوند، به گویش فارسی زبانان شمال شرق ایران شباهت زیادی دارد و لعجه سر نشینان سرحدی ایران تقریبا یکی است. این لعجه با لعجه های رایج در ولایات خراسان ایران در یک رده بندی قرار می‌گیرند. لهجه‌های شرق افغانستان از جمله لهجه بدخشی با لهجه‌های فارسی تاجیکستان شباهت دارد.
پشتو زبانان افغانستان از قوم پشتون معمولا به قومهای مختلف تقسیم شده اند. که در افغانستان و پاکستان و هند زندگی میکنند. زبان پشتو در نواحی جنوبی و شرقی کشور افغانستان و قسمت شمال غربی پاکستان متداول است. گروهی از پشتو زبانان در بلوچستان و معدودی در چیترال و کشمیر و در کنار مرزهای ایران و افغانستان سکونت دارند. هر چند در زبان فارسی زبان عربی تا حدود نفوذ یافته، مردم زبان پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبانخویشرا درین گیر ودار حفظ کرده .زبان پشتو در میال متکلمین خود نیزلهجه‌های مختلف دارد مانند وزیری، اَفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزه‌ای، بنوچی و غیره.
زبانهای دیگر افغانستان، زبانهای پامیری هستند که در فلات پامیر در مسیر درۀ پنج (آب پنج)، به خصوص در ولایت خودمختار کوهستان بدخشان در جمهوری تاجیکستان و نیز در استان بدخشان افغانستان رواج دارند. این زبان‌ها به پنج گروه تقسیم می‌شوند
- گروه شُغنی ـ روشانی، با حدود ۱۰۰هزار گویشور، شامل:
- شُغنی یا شُغنانی در شهر خاروغ و نواحی شُغنان، راشت‌قلعه، بَرواز و روستای بَجو در ناحیۀ روشان(گونۀ بَجوی)، و در طول شاه‌درّه و درۀ غُند (گونت) در تاجیکستان و نیز در ساحل غربی رود پنج در افغانستان؛
- روشانی، روشنی یا روشنایی در دو سوی رود پنج در ناحیۀ روشان در مجاورت نواحی شغنی زبان و نیز در درۀ خوف در تاجیکستان (گونۀ خوفی) و نیز در ناحیۀ روشان در بدخشان افغانستان؛
- بَرتَنگی در مسیر درۀ بَرتَنگ در ناحیۀ روشان تاجیکستان؛
- رُشُروی یا اُرُشُری در مسیر رودهای مُرغاب و گودره در شمال نواحی برتنگی زبان در تاجیکستان؛
- سَریکُلی، سَریقُلی یا سَرِقولی در ایالت سین‌کیانگ چین در شرق سلسله جبال سَریگُل با ۳ گونۀ تاشقورغانی، وَچینی و برونگسالی.
- گروه یَرغُلامی، در جنوب شرقی تاجیکستان در درۀ رود یَزغُلام که از شاخابه‌های سمت راست رود پنج است، با حدود ۳ هزار گویشور.
- گروه اِشکاشمی ـ زیباکی ـ سَنگلیچی، شامل:
- اشکاشمی در درۀ اِشکاشم در جنوب تاجیکستان با حدود ۱۲۰۰ گویشور، اما بیشتر در افغانستان در ناحیه‌ای که رود پنج به سوی شمال می‌پیچد و نیز در سرچشمه‌های رودوَردوج؛
- زیباکی در سرچشمه‌های رود وردوج در افغانستان؛
- سنگلیچی در درۀ سنگلیچ در سرچشمه‌های رود وردوج.
- گروه وَخی یا وَخانی در گذرگاه وَخان در میان پامیر و هندوکش در مسیر شمالی رود پنج در تاجیکستان و افغانستان، نیز در ناحیۀ چیترال در ایالت جامو و کشمیر پاکستان و نیز در ایالت سین کیانگ چین، جمعاً دارای حدود ۳۹هزار گویشور.
- گروه وَنجی، که اکنون مرده است، اما ساکنان درۀ رود وَنج، مسیر یکی از شاخابه‌های سمت راست رود پنج، تا اوایل سدۀ ۲۰م و پیش از پذیرش زبان تاجیکی بدان تکلم می‌کردند.
زبانهای هندواروپایی دیگر افغانستان، که توسط گروه‌های کوچکتر قومی کاربرد می‌شوند، شامل زبانهای داردی غربی (پشه‌ای)، نورستانی یا کافری، بلوچی، و تعدادی از زبانهای هندی هستند که گویشوران آنها عمدتا در دره‌های دورافتاده در شمال شرق این کشور زندگی میکنند. گویشوران زبانهای ترکی، که شاخه‌ای از زبانهای آلتایی هستند، مردمان ازبک و ترکمن هستند که از آخرین مهاجران تازه‌واردی می‌باشند که از استپ‌های آسیای مرکزی به مناطق شمالی افغانستان مهاجرت کرده‌اند. زبانهای تُرکی شامل زبانهای اُزبکی، ترکمنی و قرقیزی است که آخری در نقاط دوردست شمال‌شرقی کاربرد می‌شود. در افغانستان همچنین گروه‌های بسیار کوچک گویشور زبانهای دراویدی وجود دارد که در مناطق دوردست جنوبی کشور ساکن هستند.[۷]
| زبان‌شناسی افغانستان | ||||||||||
| هندواروپایی/هندوایرانی | آلتایی | سامی | دراویدی | بقیه | ||||||
| ایرانی | هندوآریایی | ترکی | ||||||||
| شمال شرقی | شمال غربی | نورستانی | داردی | هندی نو | اویغور | اُغوز | قبچاق | عامیانه (argot) | ||
| پشتو (رس) زبانهای پامیری: -شُغنی (مح) -روشانی (مح) -اِشکاشمی* (مح) -سَنگلیچی* (مح) -مُنجی* (مح) -واخی (مح) | بلوچی (مل) | که‌ته* (مل) وایگَلی* (مح) اَشکویی* (مح) پارونی* (مح) | پشه‌ای* (مل) گَوَر-باتی (مح) تیرو (تیراهی)* (ان) | پنجابی (مح) سِندی (مح) گُجُری (مح) اینکو (لهذا) (مح) | ازبکی (مل) اویغوری (ان) | ترکمنی (مل) | قرقیزی (مح) | عربی (ان) | براهویی (مح) | زرگری (مح) |
| جنوب شرقی | جنوب غربی | ساختگی (sabir) | ||||||||
| پراچی* (ان) اورمُری (ان) | فارسی (رس) | لازمی (مح) | ||||||||
| مغولی | متنوع | |||||||||
| مغولی (ان) | گویش‌هایی با خاستگاه‌های مختلف (گروه‌های سیار، از قبیل "جَت" و غیره) | |||||||||
* در خارج از افغانستان گویشور ندارد؛ رس: رسمی؛ مل: ملی؛ مح: محلی؛ ان: گویشور بسیار کمی دارد (پراچی) و یا بسرعت در حال انقراض است (اورمُری، مغولی و اویغوری) و یا زبان مُرده است (تیرو و عربی)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر